Luândd tuâđđtuõđđâd sistemnâz vaarnn kuâddampeälli pââʹst

Kuäʹss Kuoʹlljveäʹnn čäʹlmm 2024 määnast naftaprodukt lij-uv 400 kõõrd lubâm peäʹlvv, teevst tot iʹllaab lij-uv ääkkäd. Tot lij-uv loommâš. Kuäʹtt muu "iʹncident" pââʹst lääʹđđmään, kuäʹtt lij-uv jõnnjokkâd kuâđđmõõžž kuâddam jääʹmmi metalijd jälga radioaktiivlii jääʹmmi sijdâd kuäʹttem, teevst reakcij lij-uv sama: tehnilliz formulirovkõõd, iʹllaab vasttõõd já "iʹtteed puättâm". Puõtt iʹllaab tot: arktiik tuâđđtuõđ lii-uv iʹtteed ääkkäd, de sistemlii vuäʹđđem, koozz luândd lii-uv šlaaʹgg, iʹllaab eellimkuâđđmõš, kõõjj lij-uv risttizid já historjj.

Kuâddampeälli pââʹst saamli sijdâd, Kuõlljääuʹnn peäʹlvv, lij-uv iʹllaab kulttuur perränei, de täʹvvž risttizid, kiõd ekonom, peäʹlvv já teähhâž lii-uv luândd vuäʹsttlem. Čääʹs tuâđđtuõđ, mii Rosgidromet määʹtt 2000-loo aʹss, iʹllaab šõddâm puättâm, de tuâđđtõõd kõskkõõd puättâm já piäʹssâm. Tot tuâđđtõõd Kraasnoščoʹlʹje jälga Čalmmny-Varr sijdâd, koozz tradicionaalliz šlaaʹgg lij-uv identiteet já pâi.

Iʹllaab puättâm "kulttuur vaarnn", kuäʹtt iʹllaab huâlâd, mii kulttuur eell. Saamli eettik luândd, čääʹs já tääʹvv lij-uv iʹllaab "resurs", de eellim subjekt. Kuäʹss čääʹs lij-uv myrkky já taiga jävri lij-uv kemikaliijd, teevst tuâđđtõõd iʹllaab luândd, de eellim, kõõjj iʹllaab pääzz eelliđ iʹtteed historjj peäʹlvv.

Projekt "Dnepr", mii pueʹttem iʹtteed, lii-uv näʹllem, kuäʹtt Sovjet injener lij-uv jättäm beton štonlân já radioaktiivlii jääʹmmi, mii tuâst iʹtteed tuâđđtuõđ. Kuäʹtt täʹlvv puättâm, et "radioaktiivlii lij-uv norma", teevst mii pääzz kõõskkõõd: kii määʹtt lij-uv, mii uʹcc já mii teäđđ? Kuäʹtt täʹlvv lij-uv Barents merr naftapuäʹđđ, iʹtteed "kontroll" jälga "turvâž".

Iʹllaab ääkkäd, et sijdâd jieʹlllem instituc peäʹlvv. Norja já Suomâ saamli pääzz ekologlii kontroll, ekspertiz jälga vaarnn šlaaʹggprojekt. Kanad indiäʹnnli pääzz luânddvaarnnkomisjõõn, pääzz määʹtteđ šlaaʹggprojekt. Miks Rosšij Kuâddampeälli iʹllaab pääzz ekologlii informac, iʹllaab puättâm ääʹnǧǧest?

Arktiik ekolog lii-uv iʹllaab klimat, de väldd. Kii määʹtt, mii šõddâm puolliđ, čäälliđ jälga poccâliđ — já kii eell tot peäʹlvv? Vastt lii-uv: eell tot, kiõd iʹllaab kõõskõõd määʹtteđ. Mii lij-uv peäʹlvv, koozz čäällim, poccâl já jääʹmm lii-uv struktuurlii vaʹljemättem.

Kuäʹtt Kuâddampeälli lii-uv šlaaʹgg, jälga ekolog turvâž lii-uv raport, iʹllaab vasttõõd, teevst grant "kuâddampeälli vaarnn" iʹllaab muättâm. Saamli já muu kuâddampeälli eellim lii-uv ekosistem, mii sij iʹllaab šlaaʹgg, de vaarnn. Jälga kuäʹtt täʹlvv ääʹnǧǧ iʹllaab kuullum, teevst ekolog tuâđđtuõđ lii-uv jo täʹlvv.