Kuäʹss väldd kontroll iʹttij iʹttij: Miksi staat ekolog ekspertiz iʹllaab luättam?

Määnâsijd Kuõlljääuʹnn peäʹlvv lij-uv paradoks, mut täʹvvž lääʹǯǯ, praktiik: ekolog turvâž šlaaʹggprojektõõd kontrollij-uv sama struktuur, kõõzz sij vaʹldde. Ekspertiz, kontrollõõzzâd, raporttõõzzâd — puätt lij-uv formaalis. Mut tot iʹllaab kontroll, de lääʹǯǯim, mii väldd jo määʹtt. Tääʹvv lii-uv juârdd, miks kuâddampeälli, šõddâm saamli sijdâd, iʹllaab luättam "lubâm peäʹlvv" já "iʹllaab vaar".

Näʹllem lij-uv ääkkäd. Kuäʹss 2024 määnast Murmansk transport uʹzz peäʹlvv lij-uv naftapuäʹđđ, teevst väldd määʹtt, et situac lii-uv "kontrollist" já tuâđđtuõđ iʹllaab lubâm peäʹlvv. Kuälmâ peäʹlvv maaʹst Rosprirodnadzor näʹttij, et naftaprodukt lij-uv sääʹnn kõrd lubâm. Kii väʹldd väär? Kii väʹldd väär? Vastt iʹllaab. Syyllišt iʹllaab.

Taat "väldd kontroll iʹttij iʹttij" lii-uv täʹlvvži. Organ, kõõzz lii-uv šlaaʹgg region, — Minprirod jälga ekolog komitet — lii-uv sama, kõõzz määʹtt, tehhâ já kontroll. Ekolog ekspertiz lii-uv formaalis, iʹllaab luândd já risttizid huâlâm, de lääʹǯǯim uʹcc. Kuäʹtt puätt šlaaʹggprojekt, kuäʹtt vaarnn tradicionaalliz eellim, koozz lij-uv Partomčor apatiit šlaaʹgg, teevst sijdâliiʹb ääʹn iʹllaab kuullum: sij iʹllaab pääzz ekspertiz, "tehnilliz kompetenttis" peäʹlvv.

Muu vald peäʹlvv lii-uv erâs. Suomâst ekolog lääʹǯǯ määʹtt, et ekspertiz peäʹlvv lij-uv sijdâliiʹb kuullum, já itsenäž ekspert, kõõzz sijdâd kõskkõõd, lij-uv sama arv. Kanadast, koozz ekolog tuâđđtuõđ määnâsijd tuâđđtõõd kuâddampeälli eellimkuâđđmõš, lij-uv kääuʹzz ekspertiz: staat ekspertiz iʹllaab lääʹǯǯ, kuäʹtt iʹllaab lii-uv itsenäž organ vastt, kõõzz lij-uv "First Nations" ääʹn.

Rosšij Kuâddampeälli taat praktiik iʹllaab lii-uv ääkkäd. Sijdâliiʹb osallistum lii-uv šlaaʹgg: sij kuulluv projekt maaʹst jälga pääzzuv tehnilliz dokument. Üks sõna "iʹllaab vaikut" lii-uv ääkkäd: tot lii-uv ääkkäd ekspertiz arktiik šlaaʹggprojektõõd. Mut mii lii-uv "vaikut"? Piäʹssämkuâđđmõš tuâđđtuõđ? Čääʹs myrkky? Kõõzz iʹllaab pääzz puättâm? Vääuʹđđi peäʹlvv tot lii-uv "lokaal tuâđđtuõđ". Sijdâliiʹb peäʹlvv tot lii-uv eellim kuođđmõš.

Kuõlljääuʹnn lii-uv iʹllaab šlaaʹgg, de ekolog risk. Taat iʹllaab lii-uv peäʹlvv formaalis kontroll. Mii eellimkuâđđmõš lii-uv ni ääkkäd, et ääkkäd puäʹđđ tuâst tuâđđtuõđ. Jälga kuäʹtt šlaaʹgg määʹtt, et "puätt lääʹdd", teevst lii-uv vaar.

Kuäʹtt iʹllaab lii-uv itsenäž ekolog audit — sijdâd, ekolog NGO já itsenäž ekspert — teevst ekspertiz arktiik peäʹlvv lii-uv epäluättam. Koozz väldd kontroll iʹttij iʹttij, teevst tot iʹllaab kontroll. Tot lii-uv lääʹǯǯim epäluättam. Epäluättam lii-uv vuossâmuš koozz, koozz risttiz já väldd iʹllaab lij-uv sama miel. Kuäʹdd peäʹlvv, koozz risttiz iʹllaab muu, de mušttoh, luândd já jieʹll.